در فصل تابستان، تابش نور خورشید موجب بخارشدن و تحلیل‌رفتن رطوبت‌های محیطی و نیز کاهش میزان بارندگی می‌شود. به‌همین‌خاطر، از نگاه پزشکی پارسی، تابستان، متناظر با عنصر «آتش» است. بر پایه این نگاه، مزاج تابستان، «گرم و خشک» درنظر گرفته‌می‌شود و با خلط «صفرا» در پیوند است.
البته باید توجه‌داشت، که گرمی و خشکی مزاج این فصل در هر اقلیم، نسبی است و به نسبت دیگر فصول در همان اقلیم، سنجیده‌می‌شود و مطلقاً گرم‌وخشک دانستن آن، در اقالیم معتدل، درست است وگرنه مثلاً در شمال کشورمان که میزان بارندگی و همچنین رطوبت دریا، در تابستان هم زیاد است، مزاج تابستان مطلقاً خشک نیست و بلکه گرم‌وتر است.
در فصل تابستان، رقیق‌شدن اخلاط به‌علت گرما از سویی، و گشادشدن روزنه‌های بدن و خروج رطوبت از آنها و درنتیجه افزایش تحلیل ازسوی‌دیگر، موجب سست‌شدن اعضای بدن می‌گردد. همچنین به‌علت تحلیل‌رفتن مواد رقیق و حبس‌شدن مواد غلیظ در بدن، مواد و اخلاط بدنی، ازجمله خون، غلیظ‌تر می‌شوند.
در این فصل، همه اخلاط (اخلاط نیز از درهم‌آمیختن ارکان به‌وجودمی‌آیند و در بدن، از هضم غذاها در کبد حاصل‌می‌شوند. اخلاط چهارگانه عبارتنداز: صفرا، سودا، بلغم و خون.) به‌ویژه خلط صفرا، برانگیخته‌می‌شوند و به جوشش درمی‌آیند، و تولید صفرا نیز نسبت به دیگر فصول سال، افزایش‌می‌یابد، درحالی‌که میزان خون و بلغم کاهش‌می‌یابد و درنتیجه برخی افراد در این فصل، لاغر می‌شوند و حتی ممکن است رنگ چهره‌شان نیز به زردی گراید که می‌تواند نشان‌دهنده گرمی و خشکی سرشتی آنها باشد. گرمی پیوسته هوا در تابستان و دوری آن از اعتدال، به‌ویژه در سرزمین‌های گرم، می‌تواند به پیدایش اختلالاتی، به‌ویژه در گرم‌مزاجان، خشک‌مزاجان، جوانان و کسانی که به اقتضای کار و پیشه خود، در معرض گرمای بیشتر هستند، بیانجامد.
هوای گرم، خون و حرارت را به ظاهر بدن می‌کشد و موجب گرم و سرخ‌شدن رنگ پوست می‌شود ولی پیوسته و طولانی شدن گرمی هوا در این فصل، گشادگی زیاد منافذ بدن و پوست را به‌دنبال‌دارد که فرجام آن، تحلیل بسیار حرارت غریزی بدن است. بدین‌ترتیب، باطن بدن رو به سردی می‌گذارد و ازهمین‌رو، قوه هاضمه و دستگاه گوارش دچار سستی و ضعف می‌شود.
در تابستان، گرمی قلب زیاد می‌شود و این گرمی، از راه قلب به همه بدن سرایت‌می‌کند که موجب افزایش عطش می‌شود و می‌تواند در افراد مستعد، موجب فساد تباهی برخی اخلاط و مواد نامناسب و ایجاد تب شود.
داغی تابستان، ممکن است موجب کاهش شدید رطوبات اصلی بدن شود و اخلاط بدنی را بسوزاند، که دراین‌صورت می‌تواند باعث کاهش اشتها، عود بیماری‌های پیشین، بروز سردرد، کندی حواس، سنگینی سر، خواب‌آلودگی، افزایش خون‌روش از بینی و رحم، اسهال خونی و... گردد؛ و اگر این گرمی زیاد شود، احتمال ابتلابه درد چشم، فساد خون، احتباس قاعدگی و... وجود خواهدداشت.
با این مقدمه، برای افراد سالم، هوای سرد بهتر از هوای گرم دانسته‌شده‌است. البته هوای گرم تابستان، برای سردمزاجان، پیران و کسانی که به بیماری‌های سرد مانند لقوه و تشنج و فلج دچارند، سودمند قلمدادشده و افرادی که مزاج گرم‌وخشک دارند، به‌ویژه در سن جوانی، باید تدابیر تابستان را بیش‌از دیگران رعایت‌نمایند تا دچار بیماری‌های گرم یا گرم‌وخشک نشوند.
پس افرادی که نشانه‌هایی چون ریزش آب دهان شبانه بر روی بالش، بافت چربی زیاد، خواب زیاد و... و به احتمال قوی، مزاج سردوتر دارند، باید تلاش‌کنند از گرمای تابستان استفاده مطلوب را ببرند و به‌جای بی‌تحرکی و حضور در اتاق‌های خنک و زیر کولرها، به ورزش‌های فضای باز (البته ترجیحاً در زیر سایه)، روی‌آورند.
از نگاه مکتب طب ایرانی، برای پیشگیری از بروز اختلالات و بیماری‌های مختلف در فصل تابستان، باید نکات و توصیه‌هایی را در شیوه زندگی عمومی رعایت‌کرد که گنجاندن آنها در برنامه زندگی روزانه، می‌تواند با کمترین هزینه، تأثیر زیادی در پیشگیری از ابتلا به بیماری‌ها و نگاهداشت تندرستی انسان داشته‌باشد.
بیشتر تدابیر این فصل، باید مایل به سردی و تری باشند و از گرمی و خشکی بیشتر بدن جلوگیری‌نمایند:
در تابستان، باید اندازه و شدت ورزش و فعالیت‌های بدنی، نسبت‌به زمستان کمتر باشد؛ زیرا ورزش و حرکت، خود از سبب‌های افزایش گرمی‌اند و این گرمی، به مزاج گرم‌وخشک فصل افزوده‌می‌شود و می‌تواند به سوءمزاج منجرشود. همچنین در روزهای گرم سال، فعالیت‌های ورزشی را باید به صبح زود منتقل‌کرد و بر میزان استراحت، به‌ویژه در ساعات گرم روز، افزود.
رعایت اعتدال در میزان خواب باتوجه به نیاز بدنی و شرایط مزاجی فرد (که برای خشک‌مزاج‌های لاغر، کمتر و برای ترمزاج‌های چاق، بیشتر است) و همچنین زودخوابیدن و زودبیدارشدن، که جزو قوانین همیشگی خواب هستند، در تابستان هم باید رعایت‌شوند. کمی بیشتر خوابیدن در تابستان، موجب کاهش خشکی بدن، بهبود گوارش غذا و تقویت بنیه بدن می‌شود.
بهترین لباس در تابستان، لباس کتانی است، زیرا خنک‌ترین لباس‌هاست و به بدن نمی‌چسبد. لباس‌های پنبه‌ای و نخی خنک نیز مناسب‌اند ولی باید به‌جدّ از لباس‌های نایلونی پرهیزکرد.
آسایش‌گزیدن و پرهیز از گرما، در زیر سایه قرارگرفتن و در خانه خنک نشستن، از دیگر توصیه‌های حکما برای تابستان است. اگر منزل‌تان حیاط یا ایوانی دارد، از لذت آب‌پاشی عصرگاهی و بهره دل و دماغ از خنکی نسیم و بوی زمین نم‌ناک غافل نشوید و در باغچه گل‌های لطیف خوش‌بو مانند گل سرخ، گل‌ناز یا همیشه‌بهار بکارید یا دست‌کم گلدانی از آنها داشته‌باشید.
توصیه‌شده افراد، هنگام خروج از منزل، همه بدن و به‌ویژه سر را از آفتاب بپوشانند و هنگام پری معده، در زیر آفتاب و در گرما حرکت‌نکنند. البته این هم مهم است که تأثیر سرمای زمستان و گرمای تابستان بر بدن، مایه تندرستی است، یعنی باید فرد در زمستان، احساس سرما و در تابستان، احساس گرما داشته‌باشد و از تهویه با دمای ثابت در تمام طول سال بپرهیزد.
- در تابستان نیز، مانند دیگر فصول سال، لازم است به پاکسازی بدن از راههای طبیعی مانند تحلیل ریوی و تعریق پوستی (با فعالیت و ورزش مناسب)، دفع مناسب ادرار و مدفوع و پرهیز از یبوست یا تأخیر در دفع، برقراری قاعدگی‌های منظم با خون‌ریزی متوسط در بانوان و... توجه‌داشت و درصورت اختلال در هریک، از مشورت پزشکان بهره‌برد.
- در این فصل، دارندگان مزاج گرم، مانند جوانان، درصورت داشتن بنیه قوی، بهتر است با آب ولرم حمام‌کرده و از حمام گرم یا سونای خشک دوری‌نمایند. دوش آب سرد نیز، اگر چهارساعت پس‌از غذا انجام‌شود، موجب تقویت هضم و قوای بدنی می‌گردد.
- درصورت نیاز به پاکسازی (پیشگیرانه یا درمانی) در تابستان، بهترین روش، «قِی‌کردن» (تخلیه محتویات معده از راه دهان که عرفاً به آن «استفراغ» می‌گویند، با شرایط و ضوابط خاص آن) است. قی‌کردن، برای کسانی که دچار اذیت و آزار بسیار نشوند، جهت تقویت گوارش و پاکسازی بدن از اخلاط بد، به‌ویژه صفرا، در تابستان مفید دانسته‌شده‌است. درصورتی‌که به هردلیلی، منعی برای قی وجودداشته‌باشد، لازم است مزاج روده‌ها را با آب، میوه‌های طبیعی و دیگر ملین‌های طبیعی، مانند آب هندوانه، شیرخشت، آب آلوبخارا یا تمر هندی، نرم‌کرد.
- در تابستان، باید تاجای‌ممکن از هرگونه خون‌گیری و ازجمله فصدکردن، پرهیزشود مگر درصورت ضرورت شدید که آن هم باید در هنگام اعتدال حرارت انجام‌گردد و در خون‌گیری نیز باید حد اعتدال رعایت‌شود. روشن است که مراعات روزهای ماه قمری در قواعد کلی فصد و حجامت، همانند دیگر اوقات و فصول، در اینجا نیز ضروری و حتمی است.
- فعالیت و نزدیکی جنسی نیز باید در تابستان، کمتر و دیرادیرتر از دیگر فصول باشد، چراکه نزدیکی جنسی، هم ورزش تن است و هم ورزش نفس؛ و طی آن، ماده بدن و روح انسان خرج‌می‌شود و به خشکی بدن‌ها دامن‌زده‌می‌شود. ازاین‌رو، بنابر قول حکما، زیان زیاده‌روی در نزدیکی، در تابستان بیشتر است.
سفر و بهره‌مندی از مواهب دل‌انگیز طبیعت یا آشنایی با فرهنگ‌ها و آداب و رسوم دیگر اقوام و توجه و تدبیر در آثار تاریخی و هنری، از مهم‌ترین روش‌های انبساط روح و سبک‌کردن جسم است که به‌ویژه در روزهای بلند تابستان و با بهره‌گیری از تعطیلی مدارس و دانشگاه‌ها، امکان بیشتری می‌یابد.
در منابع طبی، سیر و سفر در گرمای تابستان، به‌ویژه در آفتاب، نهی‌شده‌است. البته امروزه، وسایل حمل‌ونقل و مسافرت، بسیار راحت و آرام و خنک‌اند و دشواری‌های زمان‌های گذشته در میان نیست ولی بااین‌همه، بهتر است مسافرت در ساعات معتدل‌تر روز انجام‌شود. اهمیت این موضوع، در کودکان، پیران، بیماران، افراد ضعیف، خانم‌های باردار و شبیه آنها بیشتر است.
.jpg?613)
چنان‌که گفته‌شد، به‌سبب میل حرارت به سطح و سردی درون بدن در تابستان، دستگاه گوارش دچار سستی و کم‌توانی می‌شود و از عهده هضم غذای بسیار، سنگین و غلیظ برنمی‌آید و با کمترین آلودگی غذایی، دچار عفونت و مسمومیت‌های غذایی شدید می‌گردد. ازاین‌رو، خودداری از پرخوری و کاستن از خوراک، به حفظ سلامتی دستگاه گوارش و همه بدن کمک‌می‌کند.
در تابستان، پرهیز از خوردنی‌ها و آشامیدنی‌های گرم‌وخشک (مانند خوراک‌های خیلی تند، شور یا شیرین) و دوری‌گزیدن از نوشیدنیهای گرم لازم است. همچنین، پرهیز از غذاهای سنگین و غلیظ مانند آش‌ها، آبگوشت، کله‌پاچه، هلیم و... نیز بایسته و شایسته است.
جوانان و دارندگان مزاج گرم، به‌ویژه اگر لاغراندام باشند، باید از گرسنگی بسیار دوری‌کنند و همچنین، از خوردنی‌هایی مانند سیر و پیاز و خردل پرهیزنمایند.
سیاهه خوراک‌ها و نوشاک‌هایی که در پزشکی پارسی، برای تابستان پیشنهادشده‌اند، نشان‌می‌دهد که پیشینیان ما، هم از دانش تغذیه و هم از حکمت‌ها و عبرت‌های آن آگاه بوده‌اند. حکمای ایرانی، بهترین خوراک‌های تابستانه را خوراک‌هایی می‌دانستند که ضمن برخورداری از اعتدال و لطافت و سبکی، طبع سردوتر داشته و نیز فروشوینده صفرا باشند تا بتوانند با اطفای حرارت و خنک‌کردن بدن، از آسیب‌های گرمی و خشکی مفرط هوا و تأثیرآن در افزایش تولید خلط صفرا، جلوگیری‌کنند و محیط داخلی بدن را در حالت تعادل نگاه‌دارند. با همین رویکرد است که در فصل تابستان، غذاهای سنگین و غلیظ زمستانه کنار گذاشته‌می‌شوند و خوراک‌های معتدل و خنک و سبک تابستانه، مانند آش‌های انار، غوره، زرشک و لیمو یا میوه‌هایی چون خربزه، هندوانه، خیار، آلوی بخارا و گلابی، به میان سفره ایرانیان می‌آیند.
چنان‌که گفتیم، طبیعت تابستان گرم‌وخشک است و به‌ویژه در افراد مستعد، ممکن است موجب افزایش خشکی بدن، به‌ویژه خشکی پوست و عود نشانه‌های اگزما شود. برای پیشگیری و درمان این عارضه، لازم است افراد از خوراک‌ها و نوشاک‌های تریبخش مانند کاهو، خرفه، خیار، عناب، شربت خاکشی، خورش آلو، خوش کدو، آش جو رقیق، آش ماش، شیربرنج، بادام و فراورده‌های آن مانند شیربادام، فرنی و حریره بادام و ماءالشعیر طبی بهره‌برند. استفاده موضعی از روغن‌های بادام شیرین، بنفشه‌بادام وکدو نیز بسیارمفید است.
ممکن است برخی افراد، به‌ویژه افراد خشک‌مزاج یا کسانی که مغزهای خشک (به‌ویژه گرم‌وخشک) دارند، در تابستان دچار مشکلاتی چون کلنجار (دیر به‌خواب‌رفتن)، سبک و سطحی شدن خواب، و کم‌خوابی شوند. اختلالات خواب، به‌ویژه اگر دامنه‌دار شوند، لازم است توسط متخصص طب ایرانی، بررسی و درمان شوند ولی اگر ناشی‌از خشکی مزاج دِماغ (مغز) باشند، با تری‌‌بخشی ملایم به مغز قابل‌درمان هستند. برای این منظور، دوش با آب ولرم پیش‌از خواب، نوشیدن دوغ شیرین، میل‌کردن شیر گرم با کمی گلاب و عسل، مصرف شیربرنج یا حریره بادام یک‌ساعت پیش‌از خواب، یا چرب‌کردن بینی (و درصورت‌لزوم پیشانی و پشت گوش‌ها) با روغن بنفشه‌بادام یا بادام شیرین، قابل‌توصیه است.
از تدابیر دیگر سلامتی در تابستان، پرهیز از یبوست با تدابیر ساده‌ای چون خوب‌جویدن غذا، ورزش و نرمش به‌جا، خواب خوب و به‌اندازه، و درصورت لزوم، استفاده از ملیّن‌هاست. این ملیّن‌ها باید ملایم باشند (مانند آب کامل میوه‌ها) و درصورت نیاز بیشتر، می‌توان از شیرخشت، شربت گل‌سرخ، شربت بنفشه، مغز فلوس خیارشنبر و روغن بادام شیرین، بهره‌جست. نکته مهم آن است که در تابستان، تا جای ممکن نباید مسهل‌های قوی تجویز و استفاده شوند، مگرآنکه پزشک متخصص، بنابر ضرورتی قوی و با رعایت احتیاط‌های لازم، تجویزنماید.
نکته دیگر آنکه، در تدبیر تابستانه افراد تندرست، تعدیل مزاج و مصرف خوراکی‌های تریبخش و سردی‌افزا و ملین‌های ملایم می‌تواند کافی باشد، ولی در بیماران با سوءمزاج گرم‌وخشک و صفراوی، لازم است پس‌از تشخیص درست سبب بیماری، داروهای لازم از سوی پزشک تجویزگردد.
برخی مشکلات گوارشی چون نفخ و ورم معده، ریفلاکس، تهوع، اسهال و قی، در تابستان شایع‌ترند. علت، چنان‌که پیش‌تر گفتیم، ضعیف‌شدن دستگاه گوارش در این فصل و معمولاً عدم‌تغییر رفتار غذایی و استفاده از غذاهای سنگین و نامناسب است. برای پیشگیری از مشکلات، لازم است تدابیر تغذیه‌ای گفته‌شده در صفحات پیشین رعایت‌شوند و فرد خواب و ورزش مناسب داشته‌باشد. مکیدن یک قاشق مرباخوری رُب بِه یا سیب، نیم‌ساعت پس‌از وعده‌های غذایی نیز به تقویت معده‌های ضعیف کمک‌می‌کند.
برای آشنایی بیشتر با خوراکی‌های مفید و مضر فصل تابستان، می‌توانید به کتاب «تابستان تندرستانه» نوشته «دکتر ناصر رضایی‌پور» رجوع‌کنید.
طرز تهیه آش ماست با در طب سنتی ایرانی
پرهیزهای پاییزی در طب سنتی ایرانی
- بهتر است در تابستان، در کنار خورش‌های ایرانی معروف مانند بامیه، هویج، عناب و بادام، به و...، بیشتر از آش‌های ساده و رقیق و کم‌گوشت (یا بدون گوشت) و کم‌حبوباتی که با آلوبخارا (اجّاصیه/ آلوبا)، دانه و آب انار (رمّانیه/ ناربا)، غوره (غوره‌با) و دیگر چاشنی‌های کمی‌ترش پخته‌می‌شوند، استفاده‌کنیم و مصرف آش رشته و شله‌قلمکار، ماکارونی و لازانیا، سرخ‌کردنی‌ها و شبیه آنها را قطع‌کنیم یا به حداقل برسانیم.
دکتر رضایی پور