از نگاه دانش پزشکی پارسی، هر فصل مزاجی دارد و در سرزمینی معتدل، و به نسبت دیگر فصول سال، مزاج فصل بهار، گرم‌تر در حد اعتدال است.
بهار به سبب اعتدال مزاج و لطافت، مقوی نیروهای بدنی است؛ و به دلیل اینکه این فصل، مناسب مزاج روح انسان است، موجب تقویت آن می‌شود؛ چنان‌که جناب شیخ‌الرئیس پورسینا فرموده «هوای معتدل، مددِ روح می‌شود» یا جناب جالینوس گفته «هوا غذای روح می‌شود»، یعنی در قلب، با خون لطیف درمی‌آمیزد و از آنها «روح حیوانی» حاصل‌می‌شود که یکی از ارواح سه‌گانه بدنی، به رأی حکیمان ایرانی است. همچنین هوای معتدل، حرارت دل را کم‌می‌کند و بخارها و فضولات لطیف را از قلب و روح قلبی دور می‌نماید.
| فصل |
بهار |
تابستان |
پاییز |
زمستان |
| مزاج |
معتدل،
مایل به گرم‌وتر |
گرم‌وخشک |
سردوخشک |
سردوتر |
در فصل زمستان، دستگاه گوارش، قوی‌تر است و نیاز بدن به غذا بیشتر می‌شود. ازسوی‌دیگر به دلیل نیاز بدن به انرژی بیشتر برای مقابله با سرمای بیرونی، انسان غذای بیشتری می‌خورد. درنتیجه، به دنبال هضم و جذب غذاها، مواد زائد بیشتری در بدن تولیدمی‌شوند که بخشی از آنها به‌دلیل سرمای زمستان، کم‌شدن فعالیت‌های بدنی و کاهش تعریق، امکان تحلیل و دفع پیدانمی‌کنند. این مواد زائد، در فصل بهار، به‌علت گرمای معتدلی که ایجادمی‌شود، رقیق شده، در بدن پخش‌می‌شوند؛ و اگر بدن نتواند آنها را به‌طورکامل دفع‌نماید، به سوی اندام‌هایی که به هردلیل، ضعیف شده‌باشند (بیشتر کشاله‌های ران و زیر پوست، بطن‌های مغزی، غشاهای مغزی، چشم‌ها، بینی، مفاصل و...) جاری‌می‌شوند و انسان را مستعد ابتلابه بیماری‌هایی مانند دُمَل، ورم‌های چرکی، جوش، خارش و برخی دیگر از بیماریهای جوش‌دار پوستی، ورم لوزه‌ها و حلق، خون‌ریزی از بینی و مقعد، زکام، گرفتگی صدا، سرفه، حساسیت فصلی (رینیت آلرژیک)، درد و ورم‌های مفصلی، وسواس سوداوی و بیماریهای روحی، و حتی صرع و سکته می‌کنند. پس می‌توان پیش‌بینی‌کرد که کسانی که در زمستان، به سبب پرخوری و کم‌حرکتی، دچار اضافه‌وزن و انباشت مواد زائد در بدن شده‌اند، در بهار بیشتر بیمار می‌شوند.
تدابیر مهم تندرستی در فصل بهار
رعایت برخی نکات ساده، به‌ویژه در کسانی که سابقه ابتلابه این مشکلات را دارند، می‌تواند تا حدود زیادی از عوارض گفته‌شده، پیشگیری‌کند:
پرهیز‌های بهاره
- پرهیز از نوشیدنی‌های گرمی‌بخش و/یا بسیارتری‌بخش مانند شربت‌های بسیارشیرین که از انگور یا خرما تهیه شده‌باشند، شیر و دوغ زیاد و...
- پرهیز از زیادخوردنِ غذاهای مولّد خون (مانند شیرینی‌ها، کیک و خامه زیاد) و انواع گوشت، و پرهیز از خوراک‌های رشته‌ای و خمیری مانند ماکارونی، لازانیا و آش‌های غلیظ و سنگین
- پرهیز از مصرف غذاهای چرب و سرخ‌کردنی
- پرهیز از پرخوری، برهم‌خوری و با‌هم‌خوری، مانند خوردن پیش‌غذا، میوه، غذا، نوشابه (یا دوغ یا ماءالشعیر)، بستنی، چای، شربت، آجیل و... در یک مهمانی نوروزی! به‌طورکلی به‌خاطر پُری بدن از مواد و اخلاط چهارگانه، کم‌خوری در فصل بهار در کنار مصرف بیشتر غذاهای لطیف و سبک، بسیار توصیه‌شده، حال‌آنکه معمولاً در روزهای عید و دیدوبازدید، خلاف آن انجام‌می‌شود!
- استفاده کمتر از خوراکی‌های تلخ و تند و شور و تیز، که همگی مزاج گرم دارند مانند آجیلهای شور، تخمه، گردو و دیگر مغزها، و همچنین ادویه تند مانند فلفل، دارچین و زنجبیل
- پرهیز از خوردن میوههای لطیف و تری‌بخش که در بدن به‌سرعت دچار تغییرات نامطلوب می‌شوند، مانند خیار و هندوانه
- پرهیز از نوشیدن آب با معده خالی و ناشتا
- پرهیز از ورزش سنگین و جنبش‌های بیش‌ازحد بدنی
- پرهیز از جنبش‌های زیاد روانی، چون خشم و اضطراب و حتی شادی خارج‌ازحد
- پرهیز از حمام طولانی یا سونای خیلی‌گرم و همچنین شست‌وشوی بدن با آب خیلی گرم یا سرد
توصیه‌های بهاره
- دیدار نزدیکان گران‌قدر و دوستان جان، زیارت بزرگان قوم و استادان دانشی، که در کلام جان‌فزای حکمای خردورز ایرانی، از درما‌ن‌های نیکو و مشترک در بیشتر بیماریهای جسمی و روحی انسان برشمرده شده‌است.
- مصرف بیشتر غذاهایی مانند آش‌های ساده و سبک، بورانی اسفناج، بورانی شبدر و یونجه، کاهو سکنجبین، سمنو (به میزان کم)، آش شبدر و قره‌قروت، که در متون طب ایرانی به‌عنوان بهترین و لطیف‌ترین غذاهای ایرانی برای فصل بهار نام برده‌شده‌اند. این خوراک‌ها انرژی پایه و ریزمغذی‌های موردنیاز بدن را تأمین‌می‌کنند ولی خاصیت غذایی کمتری دارند و مصرف آنها موجب پاکسازی خون و تقویت اعصاب و قوای بدن می‌شود. از سویی در فصل بهار، مصرف حبوباتی مانند ماش، نخود فرنگی و جو نیز از سوی حکمای طب ایرانی توصیه شده‌است.
- تقویت سیستم ایمنی و قوای جسمی کودکان با خوردن سوپ جو، ماءالشعیر طبیعی و چلوگشنیز با گوشت جوجه‌خروس (به‌جای گوشت قرمز). همچنین توصیه‌شده در این فصل، به جای آب، عرق کاسنی، عرق خرفه یا عرق شاهتره بنوشیم و به فرزندان‌مان هم بدهیم.
- مصرف نوشیدنی‌های خنک مانند خیسانده میوه‌ها یا برگه آنها، شربت ریواس، شربت عناب، شربت تمرهندی، شربت زرشک و غوره، شربت نارنج، شربت لیمو و به، و عرق‌های گیاهان بهاره چون شاهتره، کاسنی و خرفه
- رعایت بهداشت غذایی و پرهیز از مصرف میوه و سبزیجات نَشُسته به‌ویژه در طول سفر
- انجام ورزش معتدل (سبک‌تر از ورزش زمستان و سنگین‌تر از تابستان)، به‌ویژه صبح ناشتا و در هوای خنک
- خواب معتدل و مناسب از آغاز شب تا پیش‌از طلوع آفتاب، که در همه مکاتب طبی و توصیه‌های دینی و عرفانی موردتأکید بوده و هست. میزان خواب در افراد مختلف، متفاوت است و می‌تواند بین 6 تا 8 ساعت باشد.
- پوشیدن لباس‌های لطیف و سبک مانند جامه‌های پنبه‌ای در آغاز بهار و جامه‌های کتانی و حریر در اواخر آن، و کم‌کردن روانداز
- بوئیدن مواد خوشبویی چون گل نرگس، گل سرخ یا گلاب، بهارنارنج، مشک، عنبر و کافور
- استفاده از آب ولرم در حمام و استخر
- ماساژ و مشت‌ومال بدن با روغن‌های معتدل مانند بنفشه و بادام شیرین، و همچنین روغن‌مالی سر و پشت گوش‌ها برای کمک به دفع مواد زائد زیر پوست و سر
- جلوگیری از بروز یبوست. از نگاه دانش طب ایرانی، بهترین وضعیت اجابت‌مزاج آن است که به ازای هر وعده غذا، یک‌بار دفع با قوام نرم، به‌راحتی انجام شود و پس‌از آن هم احساس سبکی در روده‌ها پدیدآید.
برای داشتن اجابت‌مزاج طبیعی به نکات زیر توجه‌کنید:
- هرلقمه از غذا را با تمرکز و توجه کافی، 30 تا 40 بار بجوید و سپس قورت‌دهید. نجویدن غذا باعث عدم‌هضم مناسب و نرسیدن مواد مغذی لازم به بدن می‌شود. بنابراین طبیعت هوشمند بدن، تلاش‌می‌کند غذا را مدت بیشتری در روده نگه‌دارد تا بتواند مواد موردنیازش را تأمین‌کند و همین، موجب تشدید یبوست می‌شود.
- حرکت، پیاده‌روی و ورزش معتدل در طول روز، می‌تواند حرکت روده را تحریک‌کرده و به رفع یبوست کمک‌کند. بنابراین از بیحرکتی و خواب بیش‌ازحد خودداری‌کنید. دقت‌کنید که ورزش باید متناسب با توان فرد انجام‌شود و خستگی و بی حالی ایجادنکند.
- حمام با آب گرم، می‌تواند مواد زائد بدن را، کم و به دفع آنها کمک‌کند.
- مدفوع خود را نگه‌ندارید. نگه‌داشتن مدفوع در موقعیت‌های نامناسب، یکی از علل شایع ایجاد یبوست است.
- برای رفع یبوست می‌توانید از مصرف روزانه آش سپیدبا یا سوپ چرب (جو یا برنج، بال و گردن مرغ یا پرندگان کوچک مانند کبک و بلدرچین، دال‌عدس، تره ،گشنیز، جعفری، اسفناج، کدوسبز، زردچوبه و روغن زیتون با آلو، تمرهندی، یا آب انار شیرین)، ماءالشعیر طبی، ناشتا خوردن شربت خاکشیر با آب جوشیده یا گلاب، شربت آب و عسل با آب‌لیمو، گلقند، انجیر و آلوی خیسانده بهره‌بجوئید و گیاهان ملیّن مانند اسفناج، کاهو، گشنیز، مویز بدون هسته و عناب را بیشتر در برنامه غذایی خود قراردهید.
تهیه نسخه چاپی کتاب بهار تندرستانه
طرز تهیه ماءالشعیر طبیعی
ویدیوی تهیه ماءالشعیر طبی
دانلود ویدیوی ماءالشعیر طبی
این فصل برای همه سنین و به‌ویژه کودکان، بسیارمناسب است. علاوه‌براین بهار برای پیران، که به‌طور طبیعی مزاج‌شان سردتر و خشک‌تر شده، دیگر افراد سالم دارای مزاج سردوخشک، و بیمارانی که دچار بیماریهای سردوخشک هستند، مناسب‌ترین فصل زندگی و مایه آسودگی جسمی و تندرستی بیشتر است.
دکتر رضایی پور