با فرارسیدن فصل پائیز، چهره شهر کاملاً دگرگون شده؛ درختان، جشنواره رنگ و هنر برپامی‌کنند؛ میوه‌های پائیزی، با رنگ‌ورویشان، دلبری‌می‌کنند؛ و طبیعت، قدرت خالق بی‌همتا را فریادمی‌کشد و همگان را به سپاس و ستایش ذات اقدس او و میهمانی سجاده عشق، فرامی‌خواند.
از مصادیق شکر، رعایت اعتدال در امور و بهره‌مندی مناسب از نعمت‌های حضرت حق و انجام شایسته تکالیف انسانی است که جز در پرتو تندرستی و رعایت آداب زیستی، تحقق‌نخواهدیافت. در این نوشتار، برآنم تا به برخی از این تدابیر، از دریچه نگاهِ فرهنگ و طب گران‌قدر ایرانی، اشاره‌کنم.
در نزد پزشکان پیشین، فصل پاییز زمانی است که هوا نه آن‌چنان گرم است که نیازمند خنک‌کردن خود باشیم و نه آن‌چنان سرد که مجبور باشیم خود را مانند زمستان بپوشانیم. همچنین با شروع پاییز، رنگ برگ درختان تغییرکرده و می‌ریزد. در برج‌های پاییزی، کم‌کم از طول روز و گرمای هوا، کاسته و به طول شب افزوده‌می‌شود تا به نقطه‌ای می‌رسد که بیشترین بلندی شب و کوتاهی روز و سردی هواست و این شب، «شب یلدا» نامیده‌می‌شود.
از دیدگاه طب ایرانی، هرفصل سال، دارای مزاج خاصی است و بر همین پایه، لازم است توصیه‌ها و تدابیر خاصی را برای نگاه‌داشت تندرستی و پیشگیری از بروز بیماری‌ها و یا به‌حدّاقل‌رساندن عوارض و پیامدهای آنها به‌کاربست. بیشتر حکمای ایرانی، طبیعت پائیز را سردوخشک دانسته‌اند. البته مزاج فصول براساس ارتفاع منطقه، عرض جغرافیایی، نوع خاک، میزان بارندگی و رطوبت، فاصله تا دریا، نوع بادها، وجود یا عدم‌وجود کوه‌ها و... متغیّر است و آنچه گفته‌شد، مزاج معمول این فصل، در منطقه معتدل و در قیاس با دیگرفصول است. سردی و خشکی پاییز، با مزاج انسان و حیوان و گیاه ناسازگار است. البته در سرزمین‌هایی که باران زیاد می‌بارد، مزاج این فصل چندان خشک نیست، و در سرزمین‌هایی که گرما و سرمای آن مساوی است، مزاج پاییز را معتدل می‌دانند. بدترین پاییز، آن است که خیلی‌خشک باشد و بهترین پاییز، پاییز مرطوب و بارانی است.
هرفصل سال، برای کسانی که مزاج آنها با آن فصل متناسب است، بهتر است و برای مزاج غیرمتناسب، ناسازگار. پائیز نیز با مزاج سردوخشک خود، برای افراد تندرست و همچنین افراد با مزاج گرم‌وتر، مانند کودکان و نوجوانان و همچنین جوانان ورزشکار، مناسب‌تر است و برای افراد با مزاج یا سوءمزاج سردوخشک، مناسب نیست و می‌تواند موجب تشدید علائم و بروز برخی بیماری‌ها به‌ویژه بیماریهای سردوخشک شود. پس می‌توان نتیجه‌گرفت این فصل، چندان مناسب حال سالمندان و افرادی که بیماری‌هایی با طبیعت سردوخشک دارند، نیست.
در این فصل، به خاطر متغیربودن هوا و سردبودن شب‌ها و صبح‌ها، و نیز گرم‌شدن هوا در هنگام ظهر و آمیختگی دوفصل تابستان و زمستان، اندک تغییر هوایی و شرایطی که موجب بسته‌شدن منافذ بدن و غلیظ‌شدن و تجمع اخلاط در بدن گردند، باعث تغییر و فساد اخلاط و فضولات شده و موجب بیماریهای صفراوی باقی‌مانده از تابستان و بیماریهای سوداوی می‌گردد.
به دلیل فراوانی مصرف میوه‌های تازه و آشامیدن نوشیدنیهای سرد و مصرف غذاهای سردوتر در فصل تابستان، اگر پاکسازی بدن به‌خوبی صورت‌نگیرد و مواد نامناسب و تباه در بدن تجمع‌یابند، به‌تدریج فاسد شده و با فرارسیدن فصل پاییز و بسته‌شدن منافذ بدن، درصورت عدم‌تحلیل و دفع مناسب، موجب ایجاد بیماری‌هایی در بدن انسان می‌گردند.
همچنین طبع فصل پاییز به گونه‌ای است که موجب سستی و ضعف قوا و ارواح در موجودات می‌گردد و به دلیل ضدّیت مزاج این فصل با مزاج خون که گرم‌وتر است، تولید خون در پاییز کم‌می‌شود.
پاییز، فصل بیماریهای مزمن و آزارنده است.
در این فصل، بیماری‌هایی با طبیعت سردوخشک شایع‌ترند: اختلالات گوارشی، بیماریهای پوستی پوسته‌ریز، اگزما و خشکی پوست، شوره سر، ترک لب‌ها، ورم لوزه‌ها، درد مفاصل، برخی از انواع تب‌ها، بزرگی طحال، ادرار قطره‌ای و سخت‌ادراری، بیماریهای روده‌ای همراه با اسهال و به‌دنبال آن انواعی از فساد گوارش که درنهایت موجب بروز زخم‌هایی در معده و روده می‌گردد، عرق‌النسا یا دردهای سیاتیکی، بیماریهای ریه به‌ویژه سل و تنگی‌نفس و آسم، سرفه، قولنج، صرع، کم‌خونی، اختلالات روانی سوداوی مانند وسواس و افسردگی و جنون، سکته، ورم‌های سوداوی و سرطان‌ها و....
در فصل پاییز، باید تا جای ممکن، تری بدن را افزایش‌دهیم و از رفتارهایی که موجب خشک‌تر و سردتر شدن بدن می‌شوند، پرهیزنماییم. با همین دیدگاه، توصیه‌شده‌است که در این فصل، با دقت و وسواس بیشتری، از غذاهایی چون غذاهای مانده، فست‌فودها، ادویه تندوتیز، ترشی‌ها و شوری‌ها، سرخ‌کردنی‌ها، رُب و سس‌ها، چای پررنگ، یخ، چیپس و پفک و دیگر خوراکی‌های سودازا پرهیزکنیم.
از سوی دیگر، در این فصل باید از زیاده‌روی در مصرف میوه‌های سردوتر تابستانی، لبنیات ترش، قهوه، نسکافه، کاکائو و... نیز پرهیزکرد؛ درحالی‌که متأسفانه امروزه، در همه روزهای سرد سال، هندوانه در میوه‌فروشی‌ها و کنار خیابان‌ها به‌فروش‌می‌رسد و مصرف خوراکی‌هایی چون خیار و کاهو و مانند آنها نیز ذره‌ای کم‌نمی‌شود!
اما دربرابر، توصیه‌شده در پاییز، بیشتر از خوردنی‌هایی که مزاج را مختصری گرم‌وتر می‌کنند، مانند آبگوشت با گوشت برّه، آش‌های ساده، مرغ‌های درشت، تخم‌مرغ عسلی، فرنی و حریره بادام، شیرینی‌های طبیعی از شکر و بادام و پسته (مانند لوز و جوزقند) و... بخوریم و به مقدار متعادل، از غذاهای تند استفاده‌نماییم.
برهمین‌پایه، سفارش‌می‌کنیم افراد، با رعایت تعادل و برحسب مزاج فردی و شرایط جسمی و سنی و گوارشی و اقلیمی خود، به جدول پیشنهادی زیر توجه‌نمایند:
پروتئین و گوشت‌ها:
لبنیات:
حبوبات و غلات:
میوه‌ها و مغزها:
سبزی‌ها:
ادویه و دانه‌ها:
پروتئین و گوشت‌ها:
لبنیات:
حبوبات و غلات:
میوه‌ها و مغزها:
سبزی‌ها:
ادویه و دانه‌ها:
و یادمان باشد: پرخوری و پرنوشی و زیاده‌روی در مصرف میوه‌ها، در پاییز زیان‌بخش‌تر است؛ چون اگر رطوبت حاصل از آنها با شرایط متغیّر آب‌وهوای خزان و یا ضعف دستگاه گوارش همراه‌گردد، موجب بیماریهای مختلفی ازجمله تب می‌شود.
یکی از مشکلات شایع در این فصل، ابتلابه سرماخوردگی است. در سرماخوردگی‌های ساده یا اصطلاحاً ویروسی، که علایم آن محدود به آبریزش بینی، عطسه، بی‌حالی و خستگی است و علایم عفونت باکتریال مانند گلودرد چرکی وجودندارند، باید از مصرف نابه‌جای داروهایی چون آنتی‌بیوتیک‌‌ها و کورتون‌ها پرهیزکرد و تا بهبود علایم، استراحت‌نمود و ضمن پرهیز از خوردنی‌هایی که موجب افزایش سردی و تری بدن می‌شوند، از سوپ‌ها و آش‌های ساده و گرم استفاده‌نمود. زیرا سرماخوردگی یا زکام، اگر طولانی نباشد و منجربه عوارض نگردد، یکی از راههای دفع مواد ناسالم از بدن است و نباید جلوی آن گرفته‌شود. اما اگر علایم بیماری، بیش‌از 5-4 روز به‌طول‌بیانجامند یا علایمی از عفونت‌های باکتریال وجودداشته‌باشد، باید با مراجعه به پزشک متخصص و تشخیص دقیق بیماری، داروهای موردنیاز، تجویز و مصرف شوند و از خوددرمانی و مصرف خودسرانه داروهای گیاهی و شیمیایی خودداری‌شود.
پرهیزهای پاییزی در طب سنتی ایرانی
طرز تهیه حریره بادام به روش طب سنتی
همچنین در این فصل باید از نوشیدن آب بسیارسرد پرهیزنمود و قوانین نوشیدن آب را به‌خوبی رعایت‌کرد: نوشیدن آب به‌صورت جرعه‌جرعه و آرام، پرهیز از نوشیدن آب در میانه خواب و صبح ناشتا، از یک‌ساعت پیش تا یک‌ساعت پس‌از غذا و همراه‌با آن، در داخل و بلافاصله پس‌از حمام و استخر و سونا، با فاصله کوتاه از ورزش سنگین و نزدیکی جنسی، بلافاصله پس‌از میوه‌های تری‌بخشی چون هندوانه و سیب و انگور و همچنین بستنی و...
دکتر رضایی پور